खूप दिवसांनी आज जरा मूड लागला होता. टिवल्या बावल्या सोडून मी चक्क पोटापाण्याचा प्रश्न सोडवत होतो... म्हणजे काम करत होतो... तेवढ्यात बाहेर ताशाचा आवाज चालू झाला. आधी साधारण वाटणाऱ्या आवाजाने चांगलाच ठेका धरला. आपसूकच नजर खिडकीतून बाहेर गेली. उन चांगलेच तापले होते. रस्ता नेहमीप्रमाणे गजबजलेला होता. प्रत्येक गावाच्या कॉलेज रोडवर दिसणारे चित्र इथेही दिसत होते. तरुण मुले / मुली सुसाट वेगाने गाड्या चालवीत होते. तिथेच रस्त्याच्या कडेला एक डोंबारी बांबूचा त्रिकोण उभारून त्यावर दोरी बांधत होता. वय साधारण पस्तीशीचे असावे. एका बाजूला त्याची बायको आपल्या तान्ह्या बाळाला घेवून उन्हातच बसली होती. त्याचा मोठा मुलगा उभे राहून हातातील ताशावर ठेका धरत लोकांना आकर्षित करण्याचा प्रयत्न करत होता. बहुतेक तो आठ नऊ वर्षाचा असावा. त्याची लहान बहिण हातात काठी घेऊन आपल्या बापाच्या कामावर नजर ठेवून होती. अगदी काही वेळातच त्याने दोन बांबूचे त्रिकोण उभारून त्यावर दोरी बांधली. एकदा हाताने ती व्यवस्थित पक्की आहे की नाही याची खात्री केली आणि मग आपल्या साडेपाच सहा वर्षे वयाच्या मुलीला त्या दोरीवर चढवले. बॅलन्स सांभाळण्यासाठी हातात काठी दिली आणि त्या मुलीने दोरीवरून चालायला सुरुवात केली.
हे सगळे मी खिडकीतून पहात होतो. आताशा माझे इतर मित्रही माझ्या शेजारी येऊन उभे राहिले. ती मुलगी दोरीच्या मध्यावर आली आणि मग एकाएकी तिचे चालणे थांबले. ताशाचा आवाज जरा जास्तच जोरात येऊ लागला. काही क्षणातच त्या मुलीने त्या दोरीला हेलकावे द्यायला सुरुवात केली. क्षणाक्षणाला दोरीच्या हेलकाव्यांचा वेग वाढतच गेला. इतका वेळ कौतुकाने पहात असलेलो आम्ही, डोळे विस्फारून पाहू लागलो आणि तेवढ्यात माझा एक मित्र अगदी तोंडातल्या तोंडात बोलून गेला...
“आयला... साला थोडी जरी चूक झाली ना....” इतके बोलून त्याने वाक्य अर्धवट सोडले आणि माझ्या अंगावर सरसरून काटा आला. एकतर वाहता रस्ता आणि त्यातून भरधाव वेगाने धावणाऱ्या गाड्या. बरे दोरीच्या हेलकाव्यांचा वेगही बराच. आता मात्र डोके भाणाणले. नाही नाही ते विचार डोक्यात येऊ लागले. तेवढ्यात दुसरा एक मित्र बोलून गेला.
“यार... आपण इतका विचार करतोय पण तिचा बाप मात्र तिथेच उभा राहिलाय. साला त्याला असे जीवघेणे खेळ करायला काय होतंय? या लहान मुलीला काही झाले तर?” अगदी हाच विचार माझ्याही मनात आला. शेवटी आपण त्याला हे बोलायचेच हा विचार करून मी ऑफिसमधून बाहेर पडलो. रस्त्यावर आलो त्यावेळेस ती मुलगी त्या दोरीवर एक सायकलच्या चाकाची रिंग ठेवून त्यावर कसरत करत होती. काही वेळ तिथेच तिच्या कसरती पहात उभा राहिलो. खरे तर तीच्या कसरती पाहण्यापेक्षा जर काही प्रॉब्लेम झाला तर लगेच त्यानुसार हालचाल करणे सोपे जावे हाच मनात हेतू होता. हळूहळू तिथे लोक जमू लागले. अर्थात त्यात शाळेच्या मुलांचीच गर्दी जास्त होती. दोनचार वयस्कर व्यक्तीही होत्या. तेवढ्यात त्या डोंबाऱ्याने त्या मुलीच्या हातात दोन स्टीलच्या डिश दिल्या. काठीच्या आधारे बॅलन्स सांभाळत तिने त्या दोरीवर ठेवल्या आणि त्या डिशमध्ये पाय ठेवून परत तिच्या कसरती चालू झाल्या. इतका वेळ तळपायाने दोरी धरणे शक्य होते पण आता मात्र ते सगळे अशक्यप्राय वाटत होते. ती मुलगी मात्र अगदी निर्भयपणे तिच्या कसरती मन लावून करत होती.
आपण मध्येच काही बोललो आणि ती मुलीचे लक्ष विचलित झाले तर? हा विचार करून मी अगदी शांत उभा राहिलो. जवळपास ५/७ मिनिटात तिचा खेळ संपला आणि त्या डोंबाऱ्याने तिला खाली उतरवले. ती खाली उतरली तशी बरीचशी मंडळी आपापल्या दिशेने निघून गेली. जसे आपण त्या गावचेच नाही. ती मुलगी जेव्हा थाळी घेवून समोर आली त्यावेळेस मी जरासा भानावर आलो. अगदी नकळत हात खिशात गेला. हाताला आलेली नोट थाळीत टाकली. काहीही न बोलता ती मुलगी शेजारच्या व्यक्तीसमोर जाऊन उभी राहिली. एक शब्दही न बोलता जवळपास तिने १०/१२ नोटा गोळा केल्या आणि मग त्या तिच्या आईच्या हातात नेवून दिल्या. तो पर्यंत डोंबारी बांधलेली दोरी सोडून मोकळाही झाला होता.
तेवढ्यात मला आठवले. मी त्या डोंबाऱ्याला बोलायला म्हणून खाली आलो होतो. कोणतीही भीडभाड न बाळगता त्या डोंबाऱ्याजवळ गेलो.
“क्या यार... इतनी छोटी बच्चीसे ऐसे काम करवाते हो?” काहीशा नाराजीने मी म्हटले. त्याने आधी माझ्याकडे पाहिले आणि नंतर फक्त ओशाळल्यासारखे हसला. बोलला काहीच नाही. त्याच्या नजरेतील भाव मात्र मला काही केल्या समजले नाहीत.
“एक छोटीसी गलती भी बहोत भारी पड सकती है...” मी माझे बोलणे चालूच ठेवले. यावरही त्याने काहीही उत्तर दिले नाही. शेवटी मी तरी काय बोलणार? तसाच माघारी वळलो आणि ऑफिसमध्ये आलो. येताना मात्र मनात एक प्रकारचे समाधान होते. मनात आलेली गोष्ट बोलून दाखविल्याचे.
“काय रे... झाली का तुझी समाजसेवा?” एका मित्राने टोमणा मारला. अस्सा राग आला त्याचा.
“साला... तुमच्यासारखे लोकं असतात ना, त्यांचा मला भयंकर राग येतो... स्वतः तर काही करत नाहीतच पण जे दुसरे करतात त्यांनाही टोमणे मारतात.” मी रागात बोलून गेलो. मी भडकलेला पाहून त्याने जरा नमते घेतले.
“अरे पण त्या डोंबाऱ्याला काय म्हणत होतास तू?” त्याने विचारले.
“काय म्हणजे? मी त्याला बोलून टाकले... लहान मुलीकडून असले काम करून घेताना तुला काहीच वाटत नाही का म्हणून...”
“मग? काय म्हणाला तो?” मित्राने विचारले.
“काय बोलणार? गप्पं बसून फक्त माझ्याकडे पाहून विचित्र हसला...” मी वैतागुन उत्तर दिले.
“तुला काही प्रश्न विचारू?” काही वेळ थांबून मित्राने मला विचारले.
“हो... विचार ना...”
“तू त्या लहान मुलीला किती पैसे दिलेस?”
“माहिती नाही... हातात नोट आली ती तिच्या थाळीत टाकली.” मी उत्तर दिले.
“का?”
“अरे एवढीशी पोर ती... दिवसातून किती वेळेस जीवघेणा खेळ करते आपल्या कुटुंबासाठी. आणि तो तिचा बाप... हिला थोड्या थोड्या वेळाने मृत्युच्या खाईत लोटतो. हरामखोर साला... काहीच कसे वाटत नाही त्याला?” मी चिडून बोलत होतो.
“समजा हा खेळ त्या माणसाने केला असता तर तू त्याला इतके पैसे दिले असतेस?” मित्राचा पुढचा प्रश्न आला आणि मी विचारात पडलो. खरंच... दिले असते का मी इतके पैसे?
“अरे बोल ना...” मी काहीच उत्तर देत नाही हे पाहून मित्राने परत विचारले.
“नाही... नसते दिले...” मी प्रामाणिकपणे उत्तर दिले.
“मिळाले उत्तर तुला? तू त्या डोंबाऱ्याला विचारलेल्या प्रश्नाचे?” मित्र हसत हसत म्हणाला आणि मी गोंधळलो.
“असंच असतं... तो डोंबारी याचमुळे हसला. त्या छोट्या मुलीला असे जीवघेणे खेळ खेळावे लागतात ते तुझ्या सारख्या मानसिकतेच्या लोकांमुळे. मी त्या मुलीला पैसे दिले नाहीत कारण तिला पैसे मिळाले तर ते काम तिला कायमच करावे लागेल म्हणून. ती मोठी झाली की तिची लहान बहिण तिची जागा घेईल. याचाच अर्थ त्या चिमुरड्यांकडून असले जीवघेणे खेळ करून घेतले जातात त्यात तिच्या बापापेक्षा जास्त दोषी तुझ्यासारखे लोकं आहेत. जर हाच खेळ त्या डोंबाऱ्याने केला असता तर मात्र मी त्याला नक्कीच पैसे दिले असते. तू पाहिली ती नाण्याची एक बाजू आणि मी पाहिली ती नाण्याची दुसरी बाजू आहे.” मित्र बोलून गेला आणि मलाच अपराधी वाटू लागले. खरंच काही गोष्टी जशा दिसतात, त्या तशाच असतील असे नाही.
हे सगळे मी खिडकीतून पहात होतो. आताशा माझे इतर मित्रही माझ्या शेजारी येऊन उभे राहिले. ती मुलगी दोरीच्या मध्यावर आली आणि मग एकाएकी तिचे चालणे थांबले. ताशाचा आवाज जरा जास्तच जोरात येऊ लागला. काही क्षणातच त्या मुलीने त्या दोरीला हेलकावे द्यायला सुरुवात केली. क्षणाक्षणाला दोरीच्या हेलकाव्यांचा वेग वाढतच गेला. इतका वेळ कौतुकाने पहात असलेलो आम्ही, डोळे विस्फारून पाहू लागलो आणि तेवढ्यात माझा एक मित्र अगदी तोंडातल्या तोंडात बोलून गेला...
“आयला... साला थोडी जरी चूक झाली ना....” इतके बोलून त्याने वाक्य अर्धवट सोडले आणि माझ्या अंगावर सरसरून काटा आला. एकतर वाहता रस्ता आणि त्यातून भरधाव वेगाने धावणाऱ्या गाड्या. बरे दोरीच्या हेलकाव्यांचा वेगही बराच. आता मात्र डोके भाणाणले. नाही नाही ते विचार डोक्यात येऊ लागले. तेवढ्यात दुसरा एक मित्र बोलून गेला.
“यार... आपण इतका विचार करतोय पण तिचा बाप मात्र तिथेच उभा राहिलाय. साला त्याला असे जीवघेणे खेळ करायला काय होतंय? या लहान मुलीला काही झाले तर?” अगदी हाच विचार माझ्याही मनात आला. शेवटी आपण त्याला हे बोलायचेच हा विचार करून मी ऑफिसमधून बाहेर पडलो. रस्त्यावर आलो त्यावेळेस ती मुलगी त्या दोरीवर एक सायकलच्या चाकाची रिंग ठेवून त्यावर कसरत करत होती. काही वेळ तिथेच तिच्या कसरती पहात उभा राहिलो. खरे तर तीच्या कसरती पाहण्यापेक्षा जर काही प्रॉब्लेम झाला तर लगेच त्यानुसार हालचाल करणे सोपे जावे हाच मनात हेतू होता. हळूहळू तिथे लोक जमू लागले. अर्थात त्यात शाळेच्या मुलांचीच गर्दी जास्त होती. दोनचार वयस्कर व्यक्तीही होत्या. तेवढ्यात त्या डोंबाऱ्याने त्या मुलीच्या हातात दोन स्टीलच्या डिश दिल्या. काठीच्या आधारे बॅलन्स सांभाळत तिने त्या दोरीवर ठेवल्या आणि त्या डिशमध्ये पाय ठेवून परत तिच्या कसरती चालू झाल्या. इतका वेळ तळपायाने दोरी धरणे शक्य होते पण आता मात्र ते सगळे अशक्यप्राय वाटत होते. ती मुलगी मात्र अगदी निर्भयपणे तिच्या कसरती मन लावून करत होती.
आपण मध्येच काही बोललो आणि ती मुलीचे लक्ष विचलित झाले तर? हा विचार करून मी अगदी शांत उभा राहिलो. जवळपास ५/७ मिनिटात तिचा खेळ संपला आणि त्या डोंबाऱ्याने तिला खाली उतरवले. ती खाली उतरली तशी बरीचशी मंडळी आपापल्या दिशेने निघून गेली. जसे आपण त्या गावचेच नाही. ती मुलगी जेव्हा थाळी घेवून समोर आली त्यावेळेस मी जरासा भानावर आलो. अगदी नकळत हात खिशात गेला. हाताला आलेली नोट थाळीत टाकली. काहीही न बोलता ती मुलगी शेजारच्या व्यक्तीसमोर जाऊन उभी राहिली. एक शब्दही न बोलता जवळपास तिने १०/१२ नोटा गोळा केल्या आणि मग त्या तिच्या आईच्या हातात नेवून दिल्या. तो पर्यंत डोंबारी बांधलेली दोरी सोडून मोकळाही झाला होता.
तेवढ्यात मला आठवले. मी त्या डोंबाऱ्याला बोलायला म्हणून खाली आलो होतो. कोणतीही भीडभाड न बाळगता त्या डोंबाऱ्याजवळ गेलो.
“क्या यार... इतनी छोटी बच्चीसे ऐसे काम करवाते हो?” काहीशा नाराजीने मी म्हटले. त्याने आधी माझ्याकडे पाहिले आणि नंतर फक्त ओशाळल्यासारखे हसला. बोलला काहीच नाही. त्याच्या नजरेतील भाव मात्र मला काही केल्या समजले नाहीत.
“एक छोटीसी गलती भी बहोत भारी पड सकती है...” मी माझे बोलणे चालूच ठेवले. यावरही त्याने काहीही उत्तर दिले नाही. शेवटी मी तरी काय बोलणार? तसाच माघारी वळलो आणि ऑफिसमध्ये आलो. येताना मात्र मनात एक प्रकारचे समाधान होते. मनात आलेली गोष्ट बोलून दाखविल्याचे.
“काय रे... झाली का तुझी समाजसेवा?” एका मित्राने टोमणा मारला. अस्सा राग आला त्याचा.
“साला... तुमच्यासारखे लोकं असतात ना, त्यांचा मला भयंकर राग येतो... स्वतः तर काही करत नाहीतच पण जे दुसरे करतात त्यांनाही टोमणे मारतात.” मी रागात बोलून गेलो. मी भडकलेला पाहून त्याने जरा नमते घेतले.
“अरे पण त्या डोंबाऱ्याला काय म्हणत होतास तू?” त्याने विचारले.
“काय म्हणजे? मी त्याला बोलून टाकले... लहान मुलीकडून असले काम करून घेताना तुला काहीच वाटत नाही का म्हणून...”
“मग? काय म्हणाला तो?” मित्राने विचारले.
“काय बोलणार? गप्पं बसून फक्त माझ्याकडे पाहून विचित्र हसला...” मी वैतागुन उत्तर दिले.
“तुला काही प्रश्न विचारू?” काही वेळ थांबून मित्राने मला विचारले.
“हो... विचार ना...”
“तू त्या लहान मुलीला किती पैसे दिलेस?”
“माहिती नाही... हातात नोट आली ती तिच्या थाळीत टाकली.” मी उत्तर दिले.
“का?”
“अरे एवढीशी पोर ती... दिवसातून किती वेळेस जीवघेणा खेळ करते आपल्या कुटुंबासाठी. आणि तो तिचा बाप... हिला थोड्या थोड्या वेळाने मृत्युच्या खाईत लोटतो. हरामखोर साला... काहीच कसे वाटत नाही त्याला?” मी चिडून बोलत होतो.
“समजा हा खेळ त्या माणसाने केला असता तर तू त्याला इतके पैसे दिले असतेस?” मित्राचा पुढचा प्रश्न आला आणि मी विचारात पडलो. खरंच... दिले असते का मी इतके पैसे?
“अरे बोल ना...” मी काहीच उत्तर देत नाही हे पाहून मित्राने परत विचारले.
“नाही... नसते दिले...” मी प्रामाणिकपणे उत्तर दिले.
“मिळाले उत्तर तुला? तू त्या डोंबाऱ्याला विचारलेल्या प्रश्नाचे?” मित्र हसत हसत म्हणाला आणि मी गोंधळलो.
“असंच असतं... तो डोंबारी याचमुळे हसला. त्या छोट्या मुलीला असे जीवघेणे खेळ खेळावे लागतात ते तुझ्या सारख्या मानसिकतेच्या लोकांमुळे. मी त्या मुलीला पैसे दिले नाहीत कारण तिला पैसे मिळाले तर ते काम तिला कायमच करावे लागेल म्हणून. ती मोठी झाली की तिची लहान बहिण तिची जागा घेईल. याचाच अर्थ त्या चिमुरड्यांकडून असले जीवघेणे खेळ करून घेतले जातात त्यात तिच्या बापापेक्षा जास्त दोषी तुझ्यासारखे लोकं आहेत. जर हाच खेळ त्या डोंबाऱ्याने केला असता तर मात्र मी त्याला नक्कीच पैसे दिले असते. तू पाहिली ती नाण्याची एक बाजू आणि मी पाहिली ती नाण्याची दुसरी बाजू आहे.” मित्र बोलून गेला आणि मलाच अपराधी वाटू लागले. खरंच काही गोष्टी जशा दिसतात, त्या तशाच असतील असे नाही.
No comments:
Post a Comment